განმანათლებლობის დიალექტიკის ერთ-ერთი მთავარი თემა, ადამინისა და ბუნების ურთიერთმიმართებაა. ბეკონისიეული პარადიგმა ხომ ადამინის მიერ ბუნების სრულ დამორჩილებასა და კონტროლს, მის დაქვემდებარებასა და გადა(კეთებას) კულტურის პროდუქტად ქცევას გულისხმობს. გონებამ უნდა საკუთარი ძლევამოსიელაბა გამოავლინოს და დაიმორჩილოს ადამიანური ძალისხმევისა და კონტრილის მიღმა მყოფის სამყარო, აქციოს მართვისა და ბატონობის იარაღად. მარქსისტული ნარატივიდან დაწყებული და ლაკანისეული ფსიქოანალიზით დამთავრებული, ერთ-ერთი ცენტრალური პრობლემა სწორედ ადამიანის ყოველდღიური სასიცოცხლო სამყაროს უკეთესად მო-წყობის და გადა-წყობის კულტურული პრაქტიკებია.
სუბიექტი მარქსისტული ტრადიციიდან გამომდინარე საკუთარი თავისუფლებისა და შრომის შესამსუბუქებლად აუცლებელ ნივთებს აწარმოებს, რომლებიც მისგან დამოუკიდებლად იწყებენ საზოგადოებრივ-ეკონომიკურ სფეროში ცირკულირებას და მოთხოვნილებისა და საჭიროების აუცილებელ ობიექტებად გარდაიქმნებიან. აქ ჰეგელის ბატონისა და მონის დიალექტიკის კვალი ადვილი აღმოსაჩენია. კერძოდ, პირველადი ინტენციის აბერაცია და დეფორმაცია. ინტენციისა, რომლის მიზანი თავისუფლება, განუზრახველი შედეგი კი დამოკიდებულება, მონობა აღმოჩნდა. „განმანათლებლობის დიალექტიკა“ როგორც უკვე აღვნიშნეთ განწყობას მოითხოვს. ტექსტის არქიტექტონიკა, ფრაგმენტულობა და საკითხთა სიმრავლე, ნარატივის კონსტრუირებისთვის ერთი პრობლემით შემოსაზღვრისაკენ გვიბიძგებს. კერძოდ, პირველი ექსკურსიდან გამომდინარე მიმოვიხილავთ სუბიექტის თავგადასავალს, მის პროტოისტორიას. ალბათ, მოსაწყენი და უინტერესო იქნება მრავალჯერ აქცენტირებული თეზისის გამეორება, რომ განმანათლებლობა და მითოსი ერმანეთს გულისხმობენ, განმანათლებლობა მითოსია და მითოსი კი განმანათლებლობაა. გონების მოჩვენებითი სიძლიერე მისი დესტრუქციული სისუსტე ყოფილა. განმანათლებლობის კრიტიკა ხორციელდება ჰომეროსის „ოდისეაში აღბეჭდილი ანტიკური მითოლოგიის მეშვეობით. ოდისევსი ადორნოსა და ჰორკჰაიმერის მიერ აღიქმება როგორც განმანათლებლობის სუბიექტის პროტიტიპი. მის ნებისმიერ მოქმედებაში ინსტრუმენტული მიზანრაციონალიზმი იკვეთება და ირაციონალური სპონტანურობა მინიმუმამდეა დაყვანილი.
ოდისევსი არა მხოლოდ სამყაროში გადაგდებული, საკუთარ ექსისტენციურ სახლში დაბრუნების მოსურნე, არამედ მიზანთა რაციონალური სისტემის ერთგული მიმდევარია. ოდისევსის მოგზაურობა ცნობიერების სტრუქტურის მეტაფორული ასახვაა. ცნობიერების სხვად ყოფნიდან, საკუთარი თავისთვის ყოფნისკენ გასავლელი ლაბირინთის მითოსური რეპრეზენტაციაა. როგორც მეზღვაური ის საკუთარი ხომალდისა და ეკიპაჟის „უსაფრთხოებაზე“ ზრუნავს. „მზრუნველი“ ბატონი კი აუცილებლად უნდა აკონტროლებდეს დაქვემდებარებულებს. ოდისევსი ფუნქციონალურ-პრაგმატული და ინსტრუმენტული სუბიექტის არქაული ფორმაა. სამყარო, ნიშნები, საგნები, ობიექტები და განსაცდელები ცბიერი გონების პრიზმიდან განიჭვრიტება. სირენებთან შეხვედრა არის სწორედ ბურჟუაზიული სუბიექტის ერთ-ერთი თვალსაჩინო რეპრეზენტაცია. ოდისევსის ხსნა სიამოვნებაშია. ხოლო გამარჯვება შესაძლებელია მხოლოდ მარცხის გათამაშებით. სირენების მომნუსხველი, მომაჭადოებელი გალობა საფრთხეა, ხოლო ჰიოლდერლინისა არ იყოს, სადაც საფრთხეა, იქ ხსნაც აუცილებლად ამოიზრდება.ოღონდ, მთავარია საიდან უნდა ამოიზარდოს ხსნა? ალბათ, თვითმოდელირებად გონებაში, თვითკონტროლისა და ცბიერების მანიფესტაციაში. >ოდისევსი, ეს განმანათლებლური სუბიექტის პროტოტიპი, სიამოვნების ხარჯზე კონტროლის უმაღლეს საფეხურს აღწევს.
სირენების ეპიზოდში ერთმანეთში გადახლართულია ბატონობისა და შრომის, ექსპლუატაციისა და სიცრუის კონცეპტები. ოდისევსი ადმინისტრაციული ბატონის ტიპის განსახიერებაა, რომლისთვისაც პრობლემის მოგვარების ერთადერთი გზა არა ბედისწერასთან თუ რეალობასთნ პირისპირ შებმა, არამედ მისი გაცურება, შემოვლითი გზით გვერდის ავლაა. როგორც ადორნო და ჰორკჰაიმერი შენიშნავენ, სირენების ეპიზოდი განმანათლებლობის დიალექტის წინსმწრები ალეგორიაა, სადაც თანამგზავრები საკუთარი სიცოცხლის რეპროდუცირებასთან ერთად, ბატონის სიცოცხლის რეპროდუცირებასაც ახდენენ. სმენადახშული ოდისევსის „მეგობრები“ პრაქტიკული ფუნქციის შემსრულებლებად იქცნენ და მათ მიჩენილი სოციალური როლიდან გამოსვლა აღარ შეუძლიათ. „წარჩინებუილნი, დაწყებული ოდისევსიდან, გულუბრყვილო გენერალური დირექტორების ჩათვლით, ორგანიზაციისა და მართვის მეშვეობით აზროვნების შეზღუდვას ცდილობენ“. როგორ შეიძლება ავტორთა ეს აზრი გავიგოთ? რამდენად მიზანშეწონილი ან/და ასე ინტენსიურად გამოყენებადი სიტყვა რომ დავწეროთ, რელევანტურია ეს აზრი ოდისევსის შემთხვევაში? გულუბრყვილო მენეჯერის და ცბიერი ოდისევსის გათანაბრება ტექსტის მთავარი თეზისის დემონსტრაციასა, მის განმტკიცებას ისახავს მიზნად. თუმცა, დაიყვანება კი გონიერი ოდისევსი ბურჟუაზიული უსახო ადმინისტრატორის დონეზე? შესაძლებელია აზროვნების შეზღუდვა აზროვნებით? ოდისევსი ხომ მხოლოდ ხრიკების მექანიკურ რეპროდუქციას არ ახდენს, ის ფიქრისა და განსჯის „განმანათლებლური არქეტიპია“.
სუბიექტი მარქსისტული ტრადიციიდან გამომდინარე საკუთარი თავისუფლებისა და შრომის შესამსუბუქებლად აუცლებელ ნივთებს აწარმოებს, რომლებიც მისგან დამოუკიდებლად იწყებენ საზოგადოებრივ-ეკონომიკურ სფეროში ცირკულირებას და მოთხოვნილებისა და საჭიროების აუცილებელ ობიექტებად გარდაიქმნებიან. აქ ჰეგელის ბატონისა და მონის დიალექტიკის კვალი ადვილი აღმოსაჩენია. კერძოდ, პირველადი ინტენციის აბერაცია და დეფორმაცია. ინტენციისა, რომლის მიზანი თავისუფლება, განუზრახველი შედეგი კი დამოკიდებულება, მონობა აღმოჩნდა. „განმანათლებლობის დიალექტიკა“ როგორც უკვე აღვნიშნეთ განწყობას მოითხოვს. ტექსტის არქიტექტონიკა, ფრაგმენტულობა და საკითხთა სიმრავლე, ნარატივის კონსტრუირებისთვის ერთი პრობლემით შემოსაზღვრისაკენ გვიბიძგებს. კერძოდ, პირველი ექსკურსიდან გამომდინარე მიმოვიხილავთ სუბიექტის თავგადასავალს, მის პროტოისტორიას. ალბათ, მოსაწყენი და უინტერესო იქნება მრავალჯერ აქცენტირებული თეზისის გამეორება, რომ განმანათლებლობა და მითოსი ერმანეთს გულისხმობენ, განმანათლებლობა მითოსია და მითოსი კი განმანათლებლობაა. გონების მოჩვენებითი სიძლიერე მისი დესტრუქციული სისუსტე ყოფილა. განმანათლებლობის კრიტიკა ხორციელდება ჰომეროსის „ოდისეაში აღბეჭდილი ანტიკური მითოლოგიის მეშვეობით. ოდისევსი ადორნოსა და ჰორკჰაიმერის მიერ აღიქმება როგორც განმანათლებლობის სუბიექტის პროტიტიპი. მის ნებისმიერ მოქმედებაში ინსტრუმენტული მიზანრაციონალიზმი იკვეთება და ირაციონალური სპონტანურობა მინიმუმამდეა დაყვანილი.
ოდისევსი არა მხოლოდ სამყაროში გადაგდებული, საკუთარ ექსისტენციურ სახლში დაბრუნების მოსურნე, არამედ მიზანთა რაციონალური სისტემის ერთგული მიმდევარია. ოდისევსის მოგზაურობა ცნობიერების სტრუქტურის მეტაფორული ასახვაა. ცნობიერების სხვად ყოფნიდან, საკუთარი თავისთვის ყოფნისკენ გასავლელი ლაბირინთის მითოსური რეპრეზენტაციაა. როგორც მეზღვაური ის საკუთარი ხომალდისა და ეკიპაჟის „უსაფრთხოებაზე“ ზრუნავს. „მზრუნველი“ ბატონი კი აუცილებლად უნდა აკონტროლებდეს დაქვემდებარებულებს. ოდისევსი ფუნქციონალურ-პრაგმატული და ინსტრუმენტული სუბიექტის არქაული ფორმაა. სამყარო, ნიშნები, საგნები, ობიექტები და განსაცდელები ცბიერი გონების პრიზმიდან განიჭვრიტება. სირენებთან შეხვედრა არის სწორედ ბურჟუაზიული სუბიექტის ერთ-ერთი თვალსაჩინო რეპრეზენტაცია. ოდისევსის ხსნა სიამოვნებაშია. ხოლო გამარჯვება შესაძლებელია მხოლოდ მარცხის გათამაშებით. სირენების მომნუსხველი, მომაჭადოებელი გალობა საფრთხეა, ხოლო ჰიოლდერლინისა არ იყოს, სადაც საფრთხეა, იქ ხსნაც აუცილებლად ამოიზრდება.ოღონდ, მთავარია საიდან უნდა ამოიზარდოს ხსნა? ალბათ, თვითმოდელირებად გონებაში, თვითკონტროლისა და ცბიერების მანიფესტაციაში. >ოდისევსი, ეს განმანათლებლური სუბიექტის პროტოტიპი, სიამოვნების ხარჯზე კონტროლის უმაღლეს საფეხურს აღწევს.
სირენების ეპიზოდში ერთმანეთში გადახლართულია ბატონობისა და შრომის, ექსპლუატაციისა და სიცრუის კონცეპტები. ოდისევსი ადმინისტრაციული ბატონის ტიპის განსახიერებაა, რომლისთვისაც პრობლემის მოგვარების ერთადერთი გზა არა ბედისწერასთან თუ რეალობასთნ პირისპირ შებმა, არამედ მისი გაცურება, შემოვლითი გზით გვერდის ავლაა. როგორც ადორნო და ჰორკჰაიმერი შენიშნავენ, სირენების ეპიზოდი განმანათლებლობის დიალექტის წინსმწრები ალეგორიაა, სადაც თანამგზავრები საკუთარი სიცოცხლის რეპროდუცირებასთან ერთად, ბატონის სიცოცხლის რეპროდუცირებასაც ახდენენ. სმენადახშული ოდისევსის „მეგობრები“ პრაქტიკული ფუნქციის შემსრულებლებად იქცნენ და მათ მიჩენილი სოციალური როლიდან გამოსვლა აღარ შეუძლიათ. „წარჩინებუილნი, დაწყებული ოდისევსიდან, გულუბრყვილო გენერალური დირექტორების ჩათვლით, ორგანიზაციისა და მართვის მეშვეობით აზროვნების შეზღუდვას ცდილობენ“. როგორ შეიძლება ავტორთა ეს აზრი გავიგოთ? რამდენად მიზანშეწონილი ან/და ასე ინტენსიურად გამოყენებადი სიტყვა რომ დავწეროთ, რელევანტურია ეს აზრი ოდისევსის შემთხვევაში? გულუბრყვილო მენეჯერის და ცბიერი ოდისევსის გათანაბრება ტექსტის მთავარი თეზისის დემონსტრაციასა, მის განმტკიცებას ისახავს მიზნად. თუმცა, დაიყვანება კი გონიერი ოდისევსი ბურჟუაზიული უსახო ადმინისტრატორის დონეზე? შესაძლებელია აზროვნების შეზღუდვა აზროვნებით? ოდისევსი ხომ მხოლოდ ხრიკების მექანიკურ რეპროდუქციას არ ახდენს, ის ფიქრისა და განსჯის „განმანათლებლური არქეტიპია“.
„განმანათლებლობის დიალექტიკის“ ფრაგმენტულობა და დისპერსიული ნარატივი, გვაძლევს მონაცვლეობისა და თხრობის თანმიმდევრობის დარღვევის შესაძლებლობას. თითქოს,განმანათლებლობის ცნება და ორი ექსკურსი ამზადებენ თანამედროვე სამყაროს სურათის დესკრიფციას. განმანათლებლობის დესტრუქციული ძალა ცივილიზებული სამყაროს შუაგულში „ახალი ტიპის ბარბაროსობაში“ გამოვლინდა. ინდუსტრიული მოდერნული საზოგადოებები მართვის ადმინისტრაციულ-ბიურიკრატიულ მოდელს მოითხხოვდა. შეუძლებელი იყო დიდი ორგანიზაციების მოწესრიგება და ფუნქციონირება კონტროლისა და მართვის დახვეწილი ტექნოლოგიის გამოყენების გარეშე. უპიროვნო ბიუროკრატიული სისტემა, კალკულაციისა და შედეგის გარდა, არაფერს აღიარებს. ისე, „განმანათლებლობის დიალექტიკამდე“ ედმუნდა ჰუსერლმა ადამიანის ერთ-ერთ ფიზიკურ ნივთად ქცევის პროცესზე გაამახვილა ყურადრება. პოზიტივისტური მეცნიერული დისკურსი ადამიანის გასაგნებას, მის ნივთად ქცევას შეეცადა. გასაგნება, გათანაბრება და აბსოლუტური ასიმილაციის მცდელობა, იგივეობისა და წესრიგის პარადიგმა წარმოადგენდნენ განმანათლებლობის პროდუქტებს, რომლებმაც მეოცე საუკუნის ტრაგიკულობა განაპირობეს. ზიგმუნტ ბაუმანმა კარგად აჩვენა „მოდერნულობასა და ამბივალენტობაში“ ჰოლოკოსტისა და საკონცენტრაციო ბანეკების მაგალითზე განმანათლებლური გონების ნეგატიურობა. თუ ვერ ხერხდება მარგინალიზებული სხვის აბსოლუტური ასიმილაცია, მაშინ ირთვება რაციოს დესტრუქციული ძალა, “სოციალური ტექნოლოგიების ექსპერიმენტის ფორმით, რომლის მიზანიც ამბივალენტობების განადგურება (ჰოლოკოსტი) და ჰომოგენური საზოგადოების შექმნაა”.ახლა კი, ორიოდე სიტყვით შევეხოთ კულტურის ინდუსტრიის კონცეპტს და მოკლე თეზისების სახით შევეცადოთ ძირითადი მახასიათებლების გამოკვეთას. ვალტერ ბენიამინი ერთგან წერდა: არ არსებობს ცივილიზაციის არცერთი დოკუმენტი, რომელიც იმავდროულად არ იყოს ბარბაროსობის დოკუმენტი. ადამიანის მიერ ხელთქმნილი სამყარო ბარბაროსული აქტია, რადგან ის ძალადობს ბუნებაზე, მოცემულის, ძღვენის თავისთავადობაზე და სახეს უცვლის მას. დავუშვათ, თუნდაც რამდენიმე წამით რომ სამყაროს, საგნებს არ უნდათ გამოაშკარავება, საბურველის მოხსნა და დაუფარაობის ნათელში დგომა, შემმეცნებელი სუბიექტი კი ცნობიერების ინტენციონალური აქტივობით ცდილობს ფენომენური გახადოს ის, რაც თავისი არსით გრძნობად-კონკრეტული ემპირიული სამყაროს ნაწილი არ არის. ბარბაროსობა ნებისმიერი კულტურის იმანენტური ფორმა, მისი აუცილებელი სხვაა, რომლის არსებობის შესახებ შეიძლება მან არაფერი იცოდეს და ასე დაატარებდეს მას საკუთარი სხეულით. კულტურის ინდუსტრიას გართობის და მანიპულაციის მეშვეობით ადამიანების ცნობიერებაზე გაბატონების პრეტენზია და მიზანი აქვს.
თანამედროვე კულტურის მიზანი მსგავსების პარადიგმის (Ähnlichkeit) მეშვეობითჰომოგენური საზოგადოებრივი წესრიგის შექმნაა. მსგავსების მაგალითები ადორნოსა და ჰორკჰაიმერს უხვად მოყავთ. კულტურის სხვადასხვა მოდუსები მსგავსების წესით ფუნქციონირებენ. ფილმი, რადიო, ჟურნალი, ესთეტიკური თუ პოლიტიკური ხდომილებები, გამოფენების დეკორაციები, ადმინისტრაციული შენობების მოწყობა და ქალაქის არქიტექტურა. კულტურის მატერიალური გამოვლინებების მსგავსება, ერთ მიზანს-მცდარი იდენტობების კონსტრუირებას ემსახურება. აი, რას ამბობენ თავად ავტორები: „ ტელეფონიდან რადიომდე გადადგმულმა ნაბიჯმა როლები ნათლად გამიჟნა. ტელეფონი მოსაუბრეს ლიბერალურად ჯერ კიდევ აძლევდა საშუალებას, ეთამაშა სუბიექტის როლი, რადიო კი, დემოკრატიულად, ყველას განურჩევალად, მსმენელებად აქცევს, რათა ისინი რადიოსადგურების ურთიერთმსგავს პროგრამებს ავტორიტარულად დაუქვემდებაროს“. კულტურის ინდუსტრია, რომელიც თავისუფლად შეიძლება სტრუქტურირებულ სისტემად წარმოვიდგინოთ, თანდათან, ყველა სფეროში ადამინის სპონტანურობის ყოველგვარ შესაძლებლობას ზღუდავს.
თუ ტელეფონის შემთხვევაში ადამიანის აქტივობა აუცილებელია, საუბრის, გაზიარებისა და მოსმენისთვის, რადიო უკვე გარკვეული პროგრამების პასიურ აღქმას გულისხმობს. სისტემა, თავისუფლებას გაცილებით უფრო ფუნდამენტურ დონეზეც ზღუდავს. ფრანქფურტელები წარმოსახვის ტრანსცენდენტალური უნარის დეგენერაციაზეც კი საუბრობენ. გავიხსენოთ, მიშელ ფუკოს ცნობილი შეხედულება, რომლის თანახმადაც პანოპტიკურ ციხეში დატუსაღებული ინდივიდი ყოველთვის ინფორმაციის ობიექტია და არა კომუნიკაციის სუბიექტი. აგრეთვე არენდტის მოსაზრება, რომ უკვე წარმოუდგენელია, შეუძლებელია ძალაუფლება, ბატონობა და გავლენა ფიზიკურ ძალადობაზე დამყარდეს...მართალია, ფიზიკურზე არა, აი სიმბოლურზე, ენობრივზე და კულტურულზე, კი ბატონო... და ბოლოს კვლავ ბენიამინი: Nur um der Hoffnungslosen willen ist uns die Hoffnung gegeben. მხოლოდ უიმედოთა გამო(გულისთვის) მოგვეცემა იმედი.
თანამედროვე კულტურის მიზანი მსგავსების პარადიგმის (Ähnlichkeit) მეშვეობითჰომოგენური საზოგადოებრივი წესრიგის შექმნაა. მსგავსების მაგალითები ადორნოსა და ჰორკჰაიმერს უხვად მოყავთ. კულტურის სხვადასხვა მოდუსები მსგავსების წესით ფუნქციონირებენ. ფილმი, რადიო, ჟურნალი, ესთეტიკური თუ პოლიტიკური ხდომილებები, გამოფენების დეკორაციები, ადმინისტრაციული შენობების მოწყობა და ქალაქის არქიტექტურა. კულტურის მატერიალური გამოვლინებების მსგავსება, ერთ მიზანს-მცდარი იდენტობების კონსტრუირებას ემსახურება. აი, რას ამბობენ თავად ავტორები: „ ტელეფონიდან რადიომდე გადადგმულმა ნაბიჯმა როლები ნათლად გამიჟნა. ტელეფონი მოსაუბრეს ლიბერალურად ჯერ კიდევ აძლევდა საშუალებას, ეთამაშა სუბიექტის როლი, რადიო კი, დემოკრატიულად, ყველას განურჩევალად, მსმენელებად აქცევს, რათა ისინი რადიოსადგურების ურთიერთმსგავს პროგრამებს ავტორიტარულად დაუქვემდებაროს“. კულტურის ინდუსტრია, რომელიც თავისუფლად შეიძლება სტრუქტურირებულ სისტემად წარმოვიდგინოთ, თანდათან, ყველა სფეროში ადამინის სპონტანურობის ყოველგვარ შესაძლებლობას ზღუდავს.
თუ ტელეფონის შემთხვევაში ადამიანის აქტივობა აუცილებელია, საუბრის, გაზიარებისა და მოსმენისთვის, რადიო უკვე გარკვეული პროგრამების პასიურ აღქმას გულისხმობს. სისტემა, თავისუფლებას გაცილებით უფრო ფუნდამენტურ დონეზეც ზღუდავს. ფრანქფურტელები წარმოსახვის ტრანსცენდენტალური უნარის დეგენერაციაზეც კი საუბრობენ. გავიხსენოთ, მიშელ ფუკოს ცნობილი შეხედულება, რომლის თანახმადაც პანოპტიკურ ციხეში დატუსაღებული ინდივიდი ყოველთვის ინფორმაციის ობიექტია და არა კომუნიკაციის სუბიექტი. აგრეთვე არენდტის მოსაზრება, რომ უკვე წარმოუდგენელია, შეუძლებელია ძალაუფლება, ბატონობა და გავლენა ფიზიკურ ძალადობაზე დამყარდეს...მართალია, ფიზიკურზე არა, აი სიმბოლურზე, ენობრივზე და კულტურულზე, კი ბატონო... და ბოლოს კვლავ ბენიამინი: Nur um der Hoffnungslosen willen ist uns die Hoffnung gegeben. მხოლოდ უიმედოთა გამო(გულისთვის) მოგვეცემა იმედი.
No comments:
Post a Comment