პოსტმოდერნული კულტურის ნიშნები (იდენტობის ტრანსფორმაცია)

 მოდერნულობისა და პოსტმოდერნულობის კონტექსტში კულტურულ ტრანსფორმაციებზე საუბარი ძირითადი  თეორიული კონსტუქციებისა და ბინარული ოპოზიციების  ანალიზით უნდა დავიწყოთ.  ამ გზაზე, ყოველთვის იარსებებს გამეორების საფრთხე, გაურკვეველი და ბუნდოვანი განცდა იმისა რომ, ის რაც შენი სათქმელია უკვე მრავალჯერ თქმულა და შესაბამისად  კიდევ ერთხელ რწმუნდები თხრობისა და გადმოცემის შეუძლებლობაში.   თუმცა, მაინც უნდა შევაცადოთ და მივყვეთ ფენომენოლოგიურ მეთოდს და ყველაფერი აბსოლუტური სიღარიბიდან დავიწყოთ.

პოსტმოდერნის ერთ-ერთ ყველაზე მძლავრ თეორიულ საყრდენს ფრანგული პოსტ-სტრუქტურალისტური ფილოსოფია და ლინგვისტიკა წარმოადგენს. გავიხსენოთ რამდენიმე მნიშვნელოვანი ფიგურა, რომლებმაც კლასიკური მოდერნული ფილოსოფიური პარადიგმა და შესაბამისად დასავლური მეტაფიზიკა საკუთარი იერიშების საგნად აქციეს. როდესაც მიშელ ფუკო სუბიექტის გაქრობასა და  სიკვდილზე საუბრობდა, ის გულისხმობდა კლასიკურ კარტეზიანულ და ტრანსცენდენტალურ სუბიექტს. მოდერნული თეორიული პარადიგმის თანახმად, ყველაფრის ქვე-მდებარე, საკუთარი სოციო-კულტურული და ექსისტენციური სამყაროს მაკონსტიტუირებლად ადამიანი ითვლებოდა. ეს ხედვა და ზოგადად მოდერნულობის არსება კი, განმანათლებლობის რაციონალისტური პროექტის ნაყოფია, რომელიც შუა საუკუნეებში გაბატონებული ღმერთის მიერ ყველაფრის  წინასწარგანსაზღვრულობის იდეის უკუგდებით, ინდივიდს სამყაროს ცენტრად მოიაზრებდა.

კლასიკური მოდერნული სუბიექტის დეცენტრირებისთვის ფუკომ ნიშნის იგივეობისა და მსგავსების, აგრეთვე „დისკურსიული პრაქტიკის“ ცნებები შემოიტანა. ფუკოს  თანახმად, მოდერნული ეპისტემეს პირობებში ნიშანი სხვადასხვაგვარად რეპრეზენტირდება და იგი პოლისემიურ და პოლივალენტურ დათვირთვას იძენს, ხოლო სუბიექტი დისკურსიული პრაქტიკებისა და ძალაუფლებრივი ურთიერთობებით კონსტრუირდება. ჟაკ დერიდა კი თავისი დეკონსტრუქციული მიდგომის ჩარჩოში დასავლური კულტურის მაგისტრალურ ხაზს, ფონო-ლოგოცენტრიზმსა და პრეზენსის მეტაფიზიკას აკრიტიკებს. ცხადია, აქ დეტალურად ვერ შევძლებთ დერიდას განზრახვებზე საუბარს და დავასახელებთ მის მხოლოდ ერთ, ძალზედ მნიშვნელოვან ნაშრომს-„სტრუქტურა, ნიშანი და თამაში ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა დისკურსში“, რომელშიც ის ლევი-სტროსის სტრუქტურალისტურ ანთროპოლოგიას აკრიტიკებს. დერიდას თანახმად, წარმოუდგენელია სტრუქტურის არაორგანიზებულობის მოაზრება. სტრუქტურაში შემავალი ელემენტები გარკვეული წესით ურთიერთქმედებენ, ხოლო წესრიგისა და სისტემურობის გარანტი კი ცენტრია, რომელიც უკვე დეკონსტრუქტივისტული პერსპექტივიდან სტრუქტურის შემადგენელი ნაწილების თავისუფალ თამაშს ზღუდავს. დერიდა ამ შემთხვევაში დეცენტრირებულ სტრუქტურასა და  არაპრივილეგირებულ ელემენტებს გულისხმობს, რომლებიც ერთდროულად პერიფერიასაც წარმოადგენენ და ცენტრსაც. დერიდას დასახელებული ნაშრომის გამოქვეყნებიდან ოთხი წლის შემდეგ, ჟან ფრანსუა ლიოტარმა დაწერა პოსტ-მოდერნიზმის მანიფესტად წოდებული წიგნი- „პოსტმოდერნული მდგომარეობა“.  ნიშანდობლივია ის ფაქტი, რომ ლიოტარი პოსტინდისტრიულისა და პოსტმოდერნულის ცნებებს შორის ექვივალენციის ნიშანს სვამს და მათში ის გულისხმობს სოციალური და კულტურული ტრანსფორმაციის იმ ეტაპს როდესაც ტექნოლოგიური პროგრესის მიღწევების მასობრივი გამოყენება დაიწყეს. ლიოტარი პოსტმოდერნულობას უნივერსალური ახსნის პრეტენზიის მქონე გრანდნარატივების კვდომის ეპოქას უწოდებს. „გრანდნარატივებმა დაკარგეს ნდობა. სულერთია, რა ტიპის ნარატივზეა საუბარი-სპეკულაციურ ნარატივზე თუ ემანსიპაციის ნარატივზე“ . როგორ შეიძლება ამგვარი მეტანარატივების სოციო-კულტურული და ისტორიული ფუნქციის გაგება, რა ძირითადი ნიშნებით გამოირჩევა იგი? მეტანარატივები განასახიერებენ ნებისმიერ დისკურს, რომელსაც უნივერსალურ მსაჯულობასა და კანონმდებლურ გონებაზე აქვს პრეტენზია. შესაბამისად მეტანარატივად ჩაითვლება ნებისმიერი თეორია, რომელიც კულტურული და სოციალური პროცესების ახსნას უნივერსალური პრინციპის საფუძველზე ცდილობს.  უნივერსალური დისკურსის ამგვარ ტიპს წარმოადგენდა სწორედ მარქსისტული თეორია და ფროიდისეული ფსიქოანალიზი.  აგრეთვე სხვადასხვა რელიგიურ-თეოლოგიური მოძღვრება, რომლებიც გვთავაზობენ ძირითად სახელმძღვანელო პრონციპს სანიმუშო ცხოვრებისათვის.

მოდერნული უნივერსალური კრიტერიუმებისა და სტანდარტების უარყოფის შემდეგ, რა ალტერნატივებს გვთავაზობს პოსტმოდერნული ეპოქა და მსოფლმხედველობა?  რითი ხდება აბსოლუტური ნიმუშებისა და ფორმების ჯერ დეკონსტრუირება და შემდეგ მათი ჩანაცვლება? ლიოტარისა და სხვა პოსტმოდერნული სულისკვეთების მქონე თეორეტიკოსების თანახმად, უკუგდებული კლასიკური უნივერსალური კატეგორიების  ნაცვლად, მნიშვნელობას იძენს და თემატიზირდება კონკრეტული და ლოკალური პერიპერიული და მარგინალური თხრობის ფორმები. პოსტმოდერნული დისკურსის თანახმად, აღარ არსებობს ბოლოვადი დაურღვეველი ჭეშმარიტებები. თუნდაც, წმინდა აბსტრაქტულ და ფორმალურ დონეზე ორფასობის წესი ლოგიგაში, რომლის მიხედვითაც წინადადება ან ჭეშმარიტი უნდა იყოს ან მცდარი, მესამე შესაძლებლობა არ არსებობს. პოსტმოდერნიზმისთვის კი უცხო და მიუღებელია ყოველგვარი ჯერარსული იმპერატივი „უნდა“ , რადგან დიფერენეცირებულ და ფრაგმენტულ, ქაოტურ და დისპერსიულ სამყაროში ყველაფერი ნებადართულია.  პოსტმოდერნიზმი აღნიშნავს კულტურისა და სოციალური ორგანიზაციის ისეთ ფორმას, რომლისთვისაც უნივერსალური ღირებულებები და ადამიანური ყოფიერების ურყევი საფუძვლები კლასიკური მოდერნული დისკურსის  ყალბი და გამოგონილი თეორიული კონსტრუქციებია. პოსტმოდერნულობა სიღრმის არმქონე, ზედაპირული და სიმულაციური სამყარაოა რომელშიც „რეალურად“ მომხდარი მოვლენა წარმოსახვის პროდუქტად და ვირტუალურობად, ხოლო ვირტუალური რეალობად გვევლინება.   პოსტმოდერნისა და მოდერნის ძირითადი განმასხვავებელი ნიშნების სქემატური წარმოდგენა შემოგვთავაზა ლიტარატურათმცოდნემ და კულტურის მკვლევარმა ი. ჰასანმა, რომლიდანაც ჩვენ მხოლოდ რამდენიმეზე გავამახვილებთ ყურადღებას და შემდეგ გადავალთ ტურბულენტურ-მოუწესრიგებელ სამყაროში ადამიანის იდენტობის პრობლემის განხილვაზე. საინტერესოა პოსტმოდერნული ირონიის ცნების შეპირისპირება ტრადიციულ მეტაფიზიკურ თეორიებთან. ამ თემაზე მსჯელობისას აუცილებლად უნდა გახსენოთ ამერიკული ნეო-პრაგმატისტისა და პოსტმოდერნული განწყობის გამზიარებელი ფილოსოფოსის, რიჩარდ რორტის მიერ ცინიკოსის განსაზღვრება. „ ცინიკოსად მოვიხსენიებ მას, ვინც აკმაყოფილებს შემდეგ კრიტერიუმს: მას, ვისაც ყოველთვის  რადიკალურად და მუდმივად ეჭვი ეპარება მის მიერ გამოყენებული  ბოლოვადი ლექსიკონის არსებობაში, რადგან მასზე უკვე მოახდინა შთაბეჭდილება  სხვა ლექსიკონმა... “ ცინიკოსისათვის არ არსებობს მშვენიერების, ამაღლებულისა და სამართლიანობის ბოლოვადი დეფინიციები, რომლებსაც ის მეტაფიზიკოსის ბიბლიოთეკაში დაბინავებულ ლექსიკონებში ამოიკითხავდა.  მისი დამოკიდებულება ყოველგვარი მყარი და უცვლელი განსაზღვრებებისადმი ირონიითა და უნდობლობით არის განმსჭვალული. თუმცა, სავსებით შესაძლებელია პოსტმოდერნული ეპოქის ირონიულობა ფარსად და ტრაგედიად გადაიქცეს.  

იდენტობის პრობლემა

იდენტურობა, მთელი მოდერნული პერიოდის განმავლობაში პრობლემად რჩება. პოსტმოდერნული მდგომარეობის პირობებში უფრო ზუსტი იქნება იმის თქმა, რომ იდენტობა კი არ ქრება, არამედ თავიდან რეკონსტრუირდება და განისაზღვრება. მიშელ ფუკო, ერთ-ერთ ინტერვიუში ამბობს, რომ  ინტელექტუალური მოღვაწეობის მთავარ მიზანი არის საკუთარი თავის გარდაქმნა, რეფლექსიებამდელი ცნობიერების ტრანსფორმაცია და მუდმივი ცვალებადობისა და ქმნადობის პროცესში ყოფნა.

სუბიექტის იდენტობა პოსტმოდერნულ ეკლეკტურ სამყაროში თეატრალური რეპრეზენტაციისა და ურეჟისორო სამსახიობო თამაშის მსგავსია. მოდერნულობაში მთავარი, იდენტობის კონსტრუირება და მისი უცვლელობისა და სიმყარის შენარჩუნება იყო, ხოლო პოსტმოდერნში იდენტურობის საკითხი გულისხმობს იმას, თუ როგორ გაექცეს სუბიექტი ბოლოვად ფიქსაციებსა და განსაზღვრულობებს. მეტაფორები რომ გამოვიყენოთ, მოდერნული სუბიექტისათვის დამახასიათებელი იყო პარანოია, კონკრეტული იდეისა თუ საგნების ამოჩემება, მათი მნიშვნელობისა და საჭიროების მუდმივი მტკიცება და დროითი ჰორიზონტის შეზღუდულობა, ხოლო პოსტმოდერნული სუბიექტი  შიზოფრენიულია, მისი ყურადღება და ინტერესი ერთდროულად სხვადასხვა საგანაზეა მიმართული. კიდევ ერთი მეტაფორა რომ გამოვიყენოთ, მოდერნულ ადამიანს განასახიერებს XVIII-XIX საუკუნეების პარიზის ქუჩებში მოხეტიალე მოქალაქე, რომლის ცხოვრების წესი უმიზნო ხეტიალი და პარიზული არქიტექტურით ტკბობა იყო. პოსტმოდერნული ინდივიდი კი არ არის ერთ კონკრეტულ ტოპოსს მიჯაჭვული. ის მუდამ მდებარეობას იცვლის. ქალაქიდან ქალაქში და ქვეყნიდან ქვეყანაში მოგზაურობს.  ის გაურბის ხანგრძლივ და მეგობრულ ურთიერთობებს, რომელიც ერთი-ერთი ძირითადი დამახასიათებელი ნიშანი იყო მოდერნული ქალაქებისათვის. პოსტთანამედროვე ადამიანის სინონიმი ტურისტია. მისთვის უცხოა მყარი,  და გულთბილი დამოკიდებულებები და სხვებთანაც ხშირად ეტიკეტის ძალმომრეობითი და ყალბი ვალდებულების ძალით ურთიერთობს. მოდერნული პადიგმის ბანაკინად, პოსტმოდერნული პროექტის ერთ-ერთი ყველაზე წონადი და მწავავე კრიტიკოსი გერმანელი ფილოსოფოსი და საჯარო ინტელექტუალი, იურგენ ჰაბერმასი არის. „მოდერნულობის ფილოსოფიურ დისკურსში“ ჰაბერმასი უპირისპირდება ანტიდაფუძნებადობისა და დეცენტრირებული ავანგარდული სუბიექტის პოსტმოდერნულ ნიმუშს. ჰაბერმასი ინტერსუბიექტურ კომუნიკაციურ რაციოს ექსპერიმენტული სტრატეგიების საპირწონედ თვლის.“ მოდერნულობის უკანასკნელი მოჰიკანი“ დერიდასა და მთელი პოსტთანამედროვე ფილოსოფიის კრიტიკისას ხაზს უსვამს იმ ფაქტს რომ, ცნებები, რომლებითაც დერიდა დასავლური მეტაფიზიკის დეკონსტრუირირებას ცდილობს,  მოდერნულობის თეორიულ კონტექსტშია წარმოქმნილი. ჰაბერმასისთვის პოსტმოდერნიზმის არქეტიპი და საფუძველი ნიცშეანური დიონისური საწყისი იყო, რომელმაც დასავლური კულტურის თვითცნობიერება და ერთიანობა დაარღვია. 

სწორედ ასეთი დარღვეული, ფრაგმენტული და პლურალისტურ-დიფერენცირებულია ის ეპოქა, რომელიც მოდერნულობის შემდეგ წარმოიშვა. თუმცა, არსებობს საქართველოს მსგავსი უცნაური და პარადოქსული გამონაკლისები, რომლებმაც ჯერ პოსტმოდერნიზმის ხიბლი იგემეს და მხოლოდ შემდეგ დაიწყეს მოდერნული პარადიგმისა და ინსტიტურების ჩამოყალიბება. აქვე, ისიც უნდა ვახსენოთ, რომ ზოგიერთი დასავლელი ინტელექტუალისთვის პოსტმოდერნის ეპოქა საერთოდ არ დამდგარა და რომ ჩვენ ვცხოვრობთ „თხევად მოდერნულობაში“, სადაც ყველაფერი ფორმაცვალებადი და გარდამავალია. გლობალიზებულსა და ჰიპერრეალურ სამყაროში, რომელშიც ყველაფერი ზედაპირზეა და კომუნიკაციური სიმულაციებითაა გაჯერებული, როგორ არის შესაძლებელი ამგვარი გაურკვევლობისა და გაფანტულობის გადალახვა,  დაშლილი სუბიექტის ხელახალი კონსტრუირება და სამყაროში ორიენტირებისათვის მყარი საყრდენის ძიება?

მახსენდება დეკარტეს აზრი, რომ ყველაზე კარგად ცხოვრობს ის, ვინც უკეთ ინიღბება. რისგან უნდა შევინიღბოთ? რას ნიშნავს ეს შენიღბვა? საკუთარი თავის დამალვასა და დაცვას გაუცხოებული სამყაროსგან თუ ნიღბები მხოლოდ განსხვავებულ იდენტობებსა  და სახეებს ნიშნავს, რომლებიც კიდევ უფრო გვაშორებენ საკუთარ თავსა და ნოვალისისეულ დაგარგულ სახლს.