არაკლასიკური განაზრებები ძალაუფლებაზე

დადგა დრო რკინამ აიდგა ენა!

და ის პასუხს ითხოვს როგორ მკვლელობა,

და სასტიკია როგორც გეენა,

მისი სისწრაფის ულმობელობა.

გალაკტიონი

ძალაუფლება და კოტრაქტი

ძალაუფლების ფენომენის რთული და კომლექსური ბუნება, გარკვეული ტიპის პოლიტიკური და სოციალური სისტემების ფუნქციონირების კონტექსტში უნდა განიხილებოდეს. მისი მეტაფიზიკური მოცემულობისა და ადამიანის ყოფნის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ მახასიათებლად მიჩნევა, სიცხადხესა და გარკვეულობას ვერ შეიტანს ძალაუფლების განხორციელების ემპირიულ პრაქტიკაში, მის იმანენტურ კვლავწარმოებაში. ნიკლას ლუმანის ცნობილი კომუნიკაციური თეზისი რომ ჩავანაცვლოთ ძალაუფლებით, აღმოჩნდება რომ ძალაუფლება უფრო მეტ ძალაუფლებას აწარმოებს, მას ავტოპოესისური სტრუქტურა აქვს და სპეციფიკურ ინტერსუბიექტურ ინტერაქციათა დისკურსში ვლინდება.

ძალაუფლების პრობლემის ანალიზი, კლასიკურ ტექსტებთან კავშირს და მათ პრობლემატიზაციას მოითხოვს, მაგალითად ჰობსისეული „ლევიათანი“ როგორც ძალადობის ლეგიტიმური გამოყენების მქონე ინსტიტუტი, რომელსაც ეს უფლება შეგნებულად, საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, ბუნებით მდგომარეობაში მყოფმა ინდივიდებმა გადასცეს. ჰობსისეული ხელშეკრულება არის თეორიული კონცეპტი, წარმოსახვითი კონსტრუქტი, რომელიც გამიზნულია პრობლემური ველის აღწერისათვის და არავითარი კავშირი არ აქვს, კონკრეტრულ ისტორიულ პერიოდთან, იმ დროით ხდომილებასთან, რომელშიც ადამიანებმა გადაწყვიტეს, საკუთარი უფლებების სახელფწიფოსთვის გადაცემა, მათ შორის ძალადობის უფლების. ბუნებით მდომარეობაში, ერთი ადამიანის მიერ მეორის მიმართ ძალმომრეობითი მოპყრობა და ჩაგვრა, რომელიც ინდივიდუალურ დონეზე ფიზიკურ ძალასთან ერთად, გავლენის გარკვეულ ფორმებსაც საჭიროებს, სახელმწიფო აპარატის პრივილეგირებულ კუთვნილებად იქცა. მაქს ვებერი ძალაუფლების ფენომენის ანალიზისას ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ძალაუფლების, შეიძლება ითქვას ბატონობის ფორმათაგან, ლეგალურ-რაციონალური, ბიუროკრატიული მმართველობის ფორმა უპიროვნოა და შესაბამისად ძალაუფლების ცირკულირების ხარისხი უფრო ინსტიტუციის სისტემურ სტრუქტურირებაზეა დამოკიდებული, ვიდრე რომელიმე ქარიზმატული მმართველის პირად ნებაზე. თუმცა, სუბიექტური ინტენციის სრულად გამორიცხვა არ შეიძლება, პირიქით, სწორედ სუბიექტის სურვილი განაპირობებს ძალაუფლების განხორციელების სისტემურ ხასიათსაც. ჰობსიც, ძალაუფლებრივ მიმართებებს სწორედ ნების ტერმინებში აღგვიწერს. იმისათვის რომ ინდივიდთა ბუნებითი მდგომარეობა საზოგადოებრივ ფორმად ტრანსფორმირდეს, საჭიროა ძალა, რომელიც შიშის ქვეშ აიძულებდა ადამიანებს ერთობლივად ემოქმედათ საერთო კეთილდღეობის მისაღწევად. ამგვარი ძალა კი შეიძლება, მხოლოდ ერთადერთ შემთხვევაში წარმოიქმნას, თუკი მოხერხდება მოქალაქეთა ნების ერთ საერთო ნებად გაერთიანება. საერთო ნების ფაქტიური და სიმბოლური გამომხატველი ჰობსისთვის კი სუვერენია. დაახლოებით, მსგავსს პრობლემას ვხვდებით რუსუსთანაც, თუმცა მისი პოზიცია ჰობსისაგან განსხვავდება. რუსუსთვის მნიშვნელოვანია თავისუფლების უპირობა ღირებულების აღიარება. ბავშვი შეუზღუდავი და ბუნებითი თავისუფლების მატარებელია, რომელიც კულტურული პრაქტიკების იძულებითი დასწავლის საფუძველზე ხდება აღზრდის ობიექტი და არა საკუთარი ინდივიდუალური ძალისხმევის საფუძველზე ჩამოყალიბებული სუბიექტი. რუსოსთან ვხვდებით საკმაოდ უცნაურ პარადოქსსაც. კერძოდ, ერთის მხრივ ის ადამიანის თავისუფლებას აცხადებს ფუნდამენტური მნიშვნელობის მქონედ, თუმცა ეს თავისუფლება საყოველთაო ნების კონტექსტში ითრგუნება და მცირდება. თუ ინდივიდი, სუვერენის ნებისა და ინტერესების საწინააღმდეგოდ, თუნდაც განსხვავებულად იფიქრებას ან იმოქმედებს, კოლექტიული ძალაუფლების განხორციელების მექანიზმების მეშვეობით, მას აიძულებენ თავისუფლებას. ეს საკმაოდ უცნაური და ურთიერთსაპირისპირო დებულებაა. როგორ არის შესაძლბელი თავისუფლებისა და იძულების თანაარსებობა? სწორედ ეს არის ყველაზე უფრო პრობლემური კითხვა, რომელზე პასუხიც რუსოსთან არ მოგვეპოვება.

ძალაუფლება პოლისემიური და მრავალგანზომილებიანია, ის მოიცავს სხვადასახვა სფეროებს, მაგალითად ვებერისთვის პოლიტიკა არის ძალაუფლებრივ მიმართებებში და გადანაწილებაში მონაწილეობის სურვილი. სხვა დეფინიციის თანახმად, ძალაუფლება არის უნარი, აიძულო სხვა, გააკეთოს ის, რასაც იგი არ გააკეთებდა სხვა შემთხვევაში.  ძალაუფლების რაობის ანალიზი, სხვადასხვა ტრადიციებთან პოლემიკას და გადაძახილებს მოითხოვს, როგორც კლასიკურთან ისე თანამედროვესთან. ფუკოსეული ძალაუფლების ინტერპრეტაციის ტექნიკების განხილვას აქ არ შევუდგებით და სხვა დროისთვის გადავდბთ...

სახელმწიფოს დეტერიტორიზაცია პოსტინდუსტრიულ ხანაში...

გლობალიზაციის კონცეპტისა და ინდუსტრიული თუ პოსტინდუსტრიული სოციალური რეალობის შესახებ რაციონალური რეფლექსიის დაწყებამდე, ადამიანმა, საკუთარ თავზე გამოცადა ვიზუალური რეპრეზენტაციისა და ტექნიკური რეპროდუქციის თავდაპირველი შემაცბუნებელი ძალა.  ამ მდგომარეობის უკეთესი ილუსტრაციისთვის, გავიხსენოთ ძმები ლუმიერების მიერ ნაჩვენები პირველი ფილმი და მაყურებელთა რეაქცია, რომლებმაც ეკრანზე გამოსახული მატარებლის ვირტუალურობა ვერ გააცნობიერეს და შეშინებულები საკუთარი ადგილებიდან წამოიშალნენ. ვალტერ ბენიამინიც, მისი ერთ-ერთი ფუნდამენტურ ნაშრომის პირველივე გვერდებზე პოლ ვალერის სიტყვებს იმოწმებს: „მომავალში ერთი პატარა მოძრაობაც კი საკმარისი იქნება იმისათვის, რომ წყლის, გაზისა და ელექტრონული დენის მსგავსად, ხელის თითქმის უხილავი მოძრაობით ჩვენს ბინებში რომ შემოდიან და სამსახურს გვიწევენ, ჩვენ სურათებისა და ხმის სერიები გვეახლონ, თითქმის შეუმჩნეველი მინიშნებით გამოჩნდნენ, შემდეგ კი კვლავ მიიმალონ“.

თანამედროვე ადამიანისთვის უკვე არავითარ პრობლემასა და განუხორციელებელ ოცნებას აღარ წარმოადგენს დროსა და სივრცეში დაშორებული ხმებისა და გამოსახულებების საკუთარ პრივატულ განზომილებაში შემოყვანა, განამდვილება და აღქმა. Homo Tecnicus-მა დიდი ხნის ნანატრი წადილიც აისრულა და ჯადოსნური პულტის მეშვეობით ვირტუალური ტემპორალობის მმართველად და განმკარგავად იქცა. ერთადერთი რამ, რაც მას ჯერ კიდევ არ ხელეწიფება, საკუთარი ინდივიდუალური გამოცდილებისა და ცნობიერების შინაარსის, მეხსიერების, მოგონების, სიხარულის, ტკივილისა და ზოგადდ განცდის ვირტუალური რეალობის ნიმუშის მიხედვით რეპროდუცირებაა. თანამედროვე ადამიანს შეუძლია სასურველი ფილმისა თუ გადაცემის გადახვევა,  აწმყოში მისი კვლავწარმოება და აქტუალიზება. მაგრამ როგორ არის შესაძლებელი იმ წუთების ტექნიკური რეპროდუცირებადობის ნიმუშის მიხედვით „გაცოცხლება“ როდესაც ბედნიერები ვიყავით და სხვადასხვა სასიამოვნო შეგრძნებებს განვიცდიდით? ადამიანი ვერ გადის საკუთარი თავიდან, ვერ არღვევს ფსიქოფიზიკურ განსაზღვრულობას და რჩება მისი შინაგანი სტრუქტურის მოცემულობის შიგნით. სწორედ ამაზე ლაპარაკობდა ორი განსხვავებული ფილოსოფიური ტემპერამენტის მქონე ფილოსოფოსი-ვიტგენშტაინი და ჰუსერლი. პირველი,  პირადი ენის შეუძლებლობის შესახებ, ხოლო ჰუსერლი საკუთარი გამოცდილების განუმეორებლობაზე. წარმოუდგენელია ჩემი პირადი გამოცდილების, მაგალითად ტკივილის აბსოლუტური სახით გამეორება სხვაში, შესაბამისად ვერბალური გამოთქმა და სხეულებრივი მინიშნება ჩემს სულიერ და ფიზიკურ მდგომარეობაზე-სხვაში იდენტურ განცდას ვერ წარმოქმნის.

მაგრამ როგორ ფუნქციონირებს ინტერსუბიექტური კომუნიკაციური ველი, რომელიც მოდერნულობის სოციალური პარადიგმის პროდუქტია და პრინციპულად განსხვავდება წარსულში არსებული სოციალური რეალობის კონსტრუირების წესისაგან. რაში მდგომარეობს მოდერნულობის არსება? არის თუ არა ის დაკავშირებული სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული წესრიგის იმ ფორმასთან, რომლის ერთ-ერთი ძირითად მახასიათებლებს დეტერიტორიალიზაცია და დეტემპორალიზაცია წარმოადგენს. ტრადიციულ პრე-მოდერნულ  საზოგადოებაში დროისა და სივრცის ურთიერთმიმართება და განუყოფლობა იმდენად დიდ როლს თამაშობდა, რომ მხოლოდ ბუნებრივ მოვლენებზე დაკვირვებით თუ შეეძლო ადამიანს დროის გამოთვლა. კანტიანური ცნებითი აპარატი რომ გამოვიყენოთ, მჭვრეტელობის წმინდა ფორმების დაშორებას მექანიკური საათის გამოგონებამ შეუწყო ხელი, რამაც ინდივიდი ნაწილობრივ მაინც გამოიხსნა გეოგრაფიული  მიჯაჭვულობისაგან. დროისა და სივრცის განცალკევების პროცესში, ასევე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საბეჭდი მანქანის გამოგონებას, რომელმაც გადამწერთა ინდივიდუალური ძალისხმევა შეამსუბუქა და პროდუქტის დამზადებისა და სამომხმარებლო სივრცეში ცირკულაციის ტემპი დააჩქარა. ადამიანური გონების ცნობისმოყვარეობისა და ტექნიკური შემოქმედობითობის შედარებით გვიანი პროდუქტია ფოტოაპარატი, რომელმაც ბენიამინის მახვილგონივრული შენიშვნით „გაათავისუფლა მხატვრის ხელი იმ უმნიშვნელოვანესი სამხატვრო ვალდებულებისაგან, რომელსაც იგი სახვითი რეპროდუქციის პროცესში ასრულებდა. ეს სამხატვრო ფუნქცია ახლა მხოლოდ ობიექტივში მცქერი თვალის პრეროგატივად იქცა.“ ბრიტანელი სოციოლოგი ენტონი გიდენსი კი თავის „მოდერნულობის შედეგებში“ დროისა და სივრცის დაშორებასა და სოციალური ინტერაქციის კონკრეტული ლოკალური ტოპოსისაგან მოწყვეტას მოდერნულობისა და გლობალიზაციის ერთ-ერთ ნიშნად თვლის. გიდენსის თანახმად, რომელიმე ერთ გეოგრაფიულ წერტილში მიმდინარე პროცესები  მხოლოდ ლოკალური მნიშვნელობით აღარ შემოიფარგლება, არამედ ისინი დროისა და სივრცის განცალკევებისა და მათი ახალ ფორმაში რესტრუქტურიზაციის უნარის გამო, ტერიტორიულად დაშორებულ, მაგრამ გლობალურ ინფორმაციულ ქსელში ჩართულ ადგილებზე ახდენენ გავლენას. ამგვარი ფრაგმენტული სოციალური რეალობის სულ უფრო მზარდი ფუნქციონალური დიფერენციაციის პირობებში, ყოველდღიური უშუალო კომუნიკაციის სიხშირე მცირდება და ადამიანი ექსისტენციურად გაუცხოებულ და მიუსაფარ არსებად იქცევა. ადამიანები ერთმანეთთან სულ უფრო ხშირად ეტიკეტური ვალდებულებების ძალითა და არა უანგარო, გუწრფელი სურვილით ურთიერთობენ.

მოდერნულობის სოციალური ორგანიზაციის ფორმის წესით სტრუქტურირებულ კომუნიკაციურ სისტემაში ნდობისა და რისკის კატეგორიებიც შემოდის. ინდივიდი, სოციალური და სხვა ინსტიტუციური სისტემების თვითკმარი და მონადური არსებობისა და ფუნქციონირების წესის გამო, იძულებულია პროფესიული ცოდნის მქონე ექსპერტთა ღირებულებით მსჯელობებსა და ფაქტობრივ ინფორმაციას ენდოს. ამგვარად, ადამიანი გაუთვალისწინებელი შედეგებისა და რისკის წინაშე დგას, რადგან საგანთა რეალური წესრიგის შესახებ  ინფორმაციას  არ ფლობს.

გლობალიზაციის ერთ-ერთი თანმდევი მოვლენაა ნაციონალურ თვითცნობნიერებაზე და გრძნობებზე დაფუძნებული ერი-სახელმწიფოების შესუსტება.  ეს პროცესი კი ტრანსნაციონალური კორპორაციების ეკონომიკური კაპიტალის სიმძლავრით არის გამოწვეული, რომლებსაც სხვადასხვა სახელმწიფოს პოლიტიკურ ცხოვრებაზე გავლენის მოხდენა და მათი მართვა შეუძლიათ.

თუმცა,  აღსანიშნავია ერთი, საკმაოდ ნიშანდობლივი და შემაკავებელი გარემოება,  რომლის თანახმადაც სახელმწიფოს და მხოლოდ მას აქვს საკუთარ ტერიტორიულ საზღვრებში ძალის გამოყენების პრივილეგია. აგრეთვე სოციალური ურთიერთობების მარეგულირებელი კონსტიტუციურ-ლეგალური წანამძღვრები. სწორედ ეს ფაქტორები წარმოადგენენ ტრანსნაციონალური კორპორაცების გავლენისა და შეკავების ბერკეტებს. იურგენ ჰაბერმასი, თავის ბოლო პერიოდის ნაშრომებში სულ უფრო ხშირად უსვამს ხაზს ევროპის პოსტ-ნაციონალური კონსტელაციისთვის თვალის გასწორების აუცილებლობას და საუბრობს საერთაშორისო სამართლის კონსტიტუციონალიზაციის შესაძლებლობაზე, რომელიც ევროპული კულტურის მაკონსტრუირებელ ლატენტურ ღირებულებათა სისტემასთან ერთად მოქალაქეთა თანაცხოვრებას შეადუღაბებს და შეკრავს.

დასასრულისთვის კი გავიხსენოთ მარტინ ჰაიდეგერის სიტყვები, ტექსტიდან- Das Ding.

„დროსა და სივრცეში ყველანაირი სიშორე იკუმშება. ადამიანი, ახლა თვითმფრინავით ერთ ღამეში აღწევს იმ ადგილებს, რომელთა მოხილვა უწინ კვირებისა და თვეების მოგზაუორობით თუ შეეძლო. რის შესახებაც ის ცოდნას წლების შემდეგ, ანდა საერთოდ ვერ  იღებდა, ახლა რადიო მასზე ცნობას მყისიერად გადმოსცემს. მცენარეთა აღმოცენებისა და ზრდის პროცესს,  რომელიც წელიწადის დროთა ცვლაში იმალებოდა, ახლა კინოკადრი წუთიერად აფიქსირებს და აჩვენებს. ანტიკური კულტურების შორეულ მხარეებს კინო ისე წარმოაჩენს, თითქოს ისინი ახლა, უშუალოდ ჩვენს თვალწინ  განლაგებულიყვნენ. უფრო მეტიც, კინო გადმოცემულს ადასტურებს იმით, რომ  აპარატურასა და ოპერატორებსაც მუშაობის პროცესში წარმოგვიდგენს. სიშორის ყოველგვარი შესაძლებლობის გაქრობა ტელევიზიით მიიღწევა, რომელიც მალე  კომუნიკაციის ყველა დონეზე გაბატონდება და გავრცელდება. ადამიანი უმოკლეს დროში დიდ მანძილებს უკან იტოვებს,  უკან იტოვებს და ამით ყველაფერს საკუთარ თავთან აახლოებს. თუმცა, სიშორის ნაჩქარევ ელიმინირებას არავითარი სიახლოვე არ მოაქვს, რადგან სიახლოვე მანძილის შემცირებაში არ იგულისხმება. ის რაც სივრცობრივად კინოკადრისა და რადიოს  მეშვეობით მინიმალურად არის ჩვენგან დაშორებული, შეიძლება ჩვენთვს მაინც შორეული აღმოჩნდეს, ხოლო ის  რაც წარმოუდგენლად შორს არის სივრცეში, შეიძლება ჩვენთვის ძალიან ახლოს იყოს. მცირე დაშორება ჯერ კიდევ არ არის სიახლოვე, ხოლო დიდი მანძილი ჯერ კიდევ არ  ნიშნავს სიშორეს. რა არის სიახლოვე, თუ ის, დიდი მანძილის მოკლე მონაკვეთზე დაყვანის მიუხედავად მაინც არ მოგვეცემა? რა არის სიახლოვე? თუ მანძილის რედუცირებაც კი უკუაგდებს მას? რა არის სიახლოვე? თუ მის არყოფნასთან ერთად სიშორეც სადღაც გაუჩინარებულა? მაშ რა ხდება აქ,  რასთან გვაქვს საქმე? როდესაც დიდი სივრცობრივი დაშორების შემცირების შედეგად, ყველაფერი თანაბრად შორი და ახლო არის. რა არის ეს ერთგვაროვნება, როდესაც ყველაფერი არც ახლოს არის და არც შორს?...“