ტოტალური ინსტიტუტები და დისციპლინური საზოგადოება

ეთიკა და ძალაუფლება

მორალური და ეთიკური კატეგორიები ინდივიდის არსებობის წესის ყოველ დონესა და შრეს განსაზღვრავენ.  ნებისმიერი სოციალური და კომუნიკაციური ტიპის უთანხმოება შეფასებითი და მორალური მსჯელობების გამოთქმის შედეგია, რომელიც „ყოვლისმომცველი კონსენსუსისა“ და „იდეალური საკომუნიკაციო სიტუაციის“ პირობებშიც კი რესენტიმენტისა და მიუღებლობის განცდას მაინც ტოვებს.  წინამდებარე განაზრებებში ეთიკური დისკურსი და პრობლემატიკა იმპლიციტურად გამოსჭვივის იმ ადამიანთა ყოფის აუტანლობიდან, რომლებიც საკუთარი სუბიექტურობის იძულებით ტრანსფორმაციას განიცდიან.

  აქ არ გავამახვილებთ ყურადღებას ისეთ ფორმალურ-აბსტრაქტულ თეორიულ კონსტრუქციებზე, რომლებიც სახელმძღვანელო და სანიმუშო პრინციპად შეიძლება გამოიყენოს ძალაუფლების პრაქტიკების შედეგად თავისუფლებაშეზღუდულმა სუბიექტმა. არც კანტიანური კატეგორიული იმპერატივი და მოვალეობის ეთიკა, ან მისი ჰაბერმას-აპელისეული უახლესი ვარიაციები, რომელიც „დისკურსული ეთიკის“ სახელითაა ცნობილი და არც ტელეოლოგიური ეთიკური პარადიგმა და კარგი ცხოვრებისათვის ადეკვატური საშუალებებისა და წინაპირობების გათავისევა ვერ დააკმაყოფილებს დატუსაღებულ ინდივიდს, რომელის არსებობის ფორმა არა გამონაკლისად, არამედ დაკანონებულ წესად ქცეულა. აბსოლუტური თვალსაზრისით რაიმეს მტკიცება და დაცვა, ვფიქრობ, გარდასულ დროთა ილუზიია. შეუძლებელია კანონის მორალური განპირობებულობის ან/და მორალის უზენაეს ბოლოვად ინსტანციად გამოცხადების პოზიტიური ემპირიული ვერიფიცირება, თუნდაც ოსვენციმისა და ხიროშიმას კატასტროფების შემდეგ.  მორალის კონვენციური თუ თანშობილი ხასიათი ვერ ახსნის იმ ჭარბ სისასტიკესა და გაუსაძლის სოციო-ეკონომიკურ სიდუხჭირეს, რომელიც დედამიწის თითქმის ყველა წერტილში არსებობს.  მოცემულ განაზრებებში ასევე შევეხებით, უფრო ზუსტად მივანიშნებთ ერთ ძალზედ საინტერესო გარემოებაზე. კერძოდ, ტრადიციულ ეთიკურ რეფლექსიებში სოკრატედან მოყოლებული მიიჩნეოდა რომ ზნეობრიობა გარკვეული ტიპის ინტერაქციულობასა და ინტერსუბიექტურობაზე, სხვასთან კომუნიკაციაზე იყო დაფუძნებული. შეუძლებელია ზნეობრივად ან/და მორალურ არსებად ჩაითვალო მაშინ, როდესაც მარტო ხარ. ყოველთვის უნდა არსებობდეს ვიღაც, ვინც შენს ქცევასა და მოქმედებას ეთიკური პრინციპების საფუძველზე შეაფასებს. ადამიანი მორალურია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის გარკვეული ერთობისა და სხვასთან მიმართების კონტექსტში განიხილება. ფუკო კი, აღწერს და გადმოსცემს ისეთ შემთხვევას, როდესაც პანოპტიკუმში გამომწყვდეული ინდივიდი საკუთარი თავის მორალურ სუბიექტად კონსტრუირებას გამომუშავებული მექანიკური  ჩვევისა და შესაძლო უხილავი დამკვირვებლის შიშისა და რიდის საფუძველზე ახდენს. ამრიგად ის მარტოობაში იქცევა ეთიკურ სუბიექტად. თუმცა, მაინც ვერ თავისუფლდება ფიქრისაგან. წარმოსახული სხვის შესახებ  ფიქრისაგან.

ირვინგ გოფმანის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და ცნობილი წიგნი, „თავშესაფარი“ (Asalym), რომელიც ავტორმა ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში პაციენტებსა და პერსონალებზე ხანგრძლივი დაკვირვებისა და ანალიზის შედეგაგ დაწერა, მეოცე საუკუნეში წამოწყებული და განვითარებული ანტიფსიქიატრიული მოძრაობის იდეურ-თეორიულ და  პრაქტიკულ ბაზისად იქცა. აღსანიშნავია ის ფაქტიც რომ გოფმანს, ამერიკული სოციოლოგიური სკოლისათვის დამახასიათებელი სტატისტიკური აპარატი კვლევის პროცესში არ გამოუყენებია, ის უბრალოდ აკვირდებოდა და ეყრდნობოდა  ყოველდღიურ სოციალურ ინტერაქციასა და მისგან გამომდინარე შედეგებს.  გოფმანის დასახელებული ნაშრომის უმთავრესი აღმოჩენა არის  „ტოტალური ინსტიტუტის“ კონცეპტი, რომელიც წარმოადგენს ადამიანური ცხოვრების ყველა ასპექტისა და წვრილმანის ტოტალური კონტროლისა და ზედამხედველობის განმხორციელებელ დაწესებულებას. თუ ჩვეულებრივ ყოფით სიტუაციაში ადამიანს აქვს მოქმედების განსხვავებული სტრატეგიების არჩევის შესაძლებლობა, ტოტალარი კონტროლის დაწესებულებებში მთელი მისი ყოფიერება ერთ კონკრეტულ სივრცეშია ლოკალიზებული და ამგვარად მისი ინდივიდუალური თავისუფლება რედუცირებულია  სტანდარტიზირებულ და უნიფიცირებულ შიდა განაწესზე, სხვებთან ურთიერთობა და ინტერაქცია კი მაქსიმალურად არის შეზღუდული და მინიმალიზებული, ამგვარად მთელი მისი ცხოვრება მკაცრად რეგლამენტირებული და გაწერილია. 

ტოტალური ინსტიტუციების  სამყაროში განთავსებული და მოქცეული სუბიექტის სპეციფიკურ-ინდივიდუალური მახასიათებლების წაშლა და გაქრობა ინსტიტუციონალური გაერთგვაროვნების გარდუვალი პროცესია, რომელიც თავის მხრივ განპირობებულია დატუსაღებული პატიმრისა თუ პაციენტის მორალურ კარიერაში (moral career) მიმდინარე ცვლილებით.  ამ საკმაოდ უცნაურ სიტყვათშეხამებაში გოფმანი გულისხმობს იმას, თუ როგორ აღიქვამს და წარმოიდგენს ადამიანი საკუთარ თავს მას შემდეგ რაც მისი ერთადერთი შემფასებელი დაწესებულების პერსონალი ხდება. ტოტალური ინსტიტუტი თავისი ყოველდღიური პრაქტიკითა და ნორმებით მიმართულია თვითის (self) ჩახშობისა და დათრგუნვისკენ, რომლის განხორციელების პროცესს დაწვრილებით აღწერს ავტორი. ტოტალურ ინსტიტუტებში პიროვნულობის დათრგუნვის პრაქტიკა იწყება ყოველგვარი კერძო საკუთრების ჩამორთმევითა და სახელის გაუქმებით, რომლებსაც შესაბამისად უნიფორმები და პირადი ნომრები ენაცვლებიან, რათა აბსოლუტური ასიმილაციისა და სისტემური მექანიზმის ნაწილად ქცევის პროცესში, ადამიანი არაფრით არ გამოირჩეოდეს სხვებისაგან, არ ქონდეს საკუთარი ინდივიდუალურობის გამომხატველი მახასიათებლები და განმასხვავებელი ნიშნები. მორჩილებისა და შთაგონების დასწავლის პრაქტიკა პატიმარს მიუთითებს იმაზე რომ ნებისმიერ დარღვევას ან დაუმორჩილებლობას დაუყოვნებელი და მყისიერი სადამსჯელო ოპერაციები მოჰყვება. სოციალურ სამყაროში მოქმედებისა და ორიენტირების განსხვავებული სტრატეგიები, ტოტალური ინსტიტუციების პირობებში იცვლება საკუთარი სოციალური სტატუსისა და როლის გასხვისებით. სუბიექტი ამგვარ სიტუაციაში მხოლოდ ტოტალურ ინსტიტუტებში დატუსაღებული პატიმრის განსაზღვრულ როლს თამაშობს, ის მხოლოდ ერთი ნიღბით გამოდის სცენაზე. შედეგად კი, ხდება ის, რასაც გოფმანი სამოქალაქო სიკვდილს (civil death) უწოდებს. ტოტალური ინსტიტუციები გოფმანისეული კლასიფიკაციის მიხედვით, ხუთ ჯგუფად იყოფიან: 

1) პირველ კატეგორიაში გოფმანი მოიაზრებს უმწეო და უპოვარი ადამიანების  ზრუნვისათვის განკუთვნილ დაწესებულებებს: მოხუცთა და ობოლ ბავშვთა თავშესაფრებს და სხვა. 

2) დაწესებულებები ისეთი კატეგორიის ადამიანებისთვის, რომლებსაც დამოუკიდებლად არ შეუძლიათ საკუთარ თავზე ზრუნვა და ამავდროულად წარმოადგენენ საზოგადოებისათვის განუზრახველი და პოტენციური საფრთხის მატარებელ ადამიანებს: ტუბ-დისპანსერები და ფსიქიატრიული საავადმყოფოები. 

3) მესამე კატეგორიაში შედიან საზოგადოებისთვის საშიში ბოროტმოქმედები, რომელთა დატუსაღებისა და კონტროლის ტოტალურ ინსტიტუტებს წარმოადგენენ ციხეები და საკონცენტრაციო ბანეკები. 

4) ტოტალური ინსტიტუტების შემდეგ ტიპს განასახიერებენ ისეთი დაწესებულები, რომელთა ფუნდამენტური და ბაზისური პრინციპი არის ადამიანთა შრომითი და იძულებითი გაერთიანება: ე.წ. სამუშაო სახლები (workhouses), რომლის კონოტაცია აგრეთვე ითავსებს მკაცრი რეჟიმის ციხის მნიშვნელობასაც,  სკოლა ინტერნატები, ჯარი და კოლონიალური ორგანიზაციები. 

5) ხოლო უკანასკნელ ტოტალურ ინსტიტუციას გოფმანის თანახმად წარმოადგენს რელიგიური დაწესებულებები, მონასტრები და სააბატოები.  

გოფმანისეული ტოტალური ინსტიტუციების თავისებურებები და მისი ფუნქციონირება უფრო კარგად და თვალსაჩინოდ გამოიკვეთება მიშელ ფუკოს ნააზრევთან შედარებისა და შეპირისპირების ფონზე.  „შეშლილობის ისტორია კლასიკურ ეპოქაში“ ფსიქიატრიული დაწესებულების სოციალური ფუნქციისა და მისი ისტორიის ერთ-ერთ კლასიკურ ნაშრომად ითვლება, რომელშიც ფუკო საარქივო ისტორიულ დოკუმენტებზე დაყრდნობით აღწერს სულიერად დაავადებული ინდივიდების საზოგადოებისგან იზოლაციის პრაქტიკებს. ფუკოს ერთ-ერთი ძირითადი ინტენცია  არის ისტორიული ფაქტის პრობლემატიზაციითა და თემატიზირებით თანამედროვე საზოგადოებისთვის დიაგნოზის დასმა.  ის ცდილობს იმის წარმოჩენასა და დასაბუთებას რომ თანამდეროვე „ტოტალური ინსტიტუტები“ კვლავ მემკვიდრეობით მიღებული სტრუქტურების ფუნქციონალური გავლენის ქვეშ არიან.  ამგვარ სტუქტურებს კი განეკუთვნებოდნენ  „შეშლილობის ისტორიაში“  აღწერილი, 1657 წელს, ლუდოვიკო XIV მიერ დაარსებული hospital general ის  მსგავსი დაწესებულები, რომელთა შიდა განეწესი ავალდებულებდა ადამიანს ლოცვასა და შრომას, როგორც რესოციალიზაციისათვის საჭირო მორალური აღზრდისა თუ კათარზისისთვის განკუთვნილ აუცილებელ პრაქტიკებს. ამ კონტექსტში ძალიან მნიშვნელოვან როლს თამაშობს იგივესა და სხვის დიალექტიკა. ტოტალური ინსტიტუციები,  კლასიკურ თუ რენესანსულ ეპოქაში და ახლაც ფუნქციონირებენ მსგავსების ეპისტემეს პარადიგმის მიხედვით. ინდივიდუალური ნიშან-თვისებების ჩახშობა და ზოგად სოციალურ სტანდარტზე რედუცირება ემსახურება აბსოლუტურ მსგავსებასა და განუსხვავებლობას, ჩემგან განსხვავებულის მოთოკვასა და მორჩილებას ასიმილაციის მიზნით. ტოტალურ ინსტიტუტებში დატუსაღებული სუბიექტის რესოციალიზაციის ერთადერთ აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს  მორალურ-იძულებითი აღზრდის შედეგად  ინდივიდუალური ცნობიერების ტრანსფორმაცია და მისი კოლექტიურ ცნობიერებასთან აბსოლუტური გაიგივება. სწორედ აქედან იღებს სათავეს ნორმისა და პათოლოგიის, შეშლილობისა და რაციოს დიქოტომია და დაპირისპირება. როგორც ეს ზიგმუნტ ბაუმანმა აჩვენა „მოდერნულობასა და ამბივალენტობაში“ ჰოლოკოსტისა და საკონცენტრაციო ბანეკების მაგალითზე, თუ ვერ ხერხდება მარგინალიზებული სხვის აბსოლუტური ასიმილაცია,  მაშინ ირთვება რაციოს დესტრუქციული ძალა, “სოციალური ტექნოლოგიების ექსპერიმენტის ფორმით, რომლის მიზანიც ამბივალენტობების განადგურება (ჰოლოკოსტი) და ჰომოგენური საზოგადოების შექმნაა”. ახლა კი გოფმანისეული დესკრიფცია და მისგან გამომდინარე დასკვნები დავუკავშიროთ ფუკოს კიდევ ერთ ნაშრომს. „დისციპლინასა და სასჯელს“, კერძოდ წიგნის მესამე თავს, რომელშიც ფუკომ დისციპლინარული საზოგადოების ექსპლიკაციისათვის  ძალაუფლების განხორციელების ორი განსხვავებული პარადიგმა აღწერა. XVII საუკუნეში გავრცელებული შავი ჭირის პრევენციის მიზნით ხელისუფლება საკმაოდ შემაშინებელ და დამთრგუნველ ზომებს მიმართავდა.  მკაცრი და აბსოლუტური კონტროლი მთელ სივრცეზე, სახლებისა და მისი უახლოესი შემოგარენის ჩაკეტვა და იზოლაცია, სიკვდილის, დასნეულებისა და დასჯის შიშით საკუთარი სახლებიდან გასვლის აკრძალვა, მეთვალყურის დაჭინებული მზერა და მოსახლეობის ყოველდღიური ცხოვრების ყოვლისმომცველი კონტროლი, საგუშაგოები და სათვალთვალო კოშკები, ზედამხედველობა, რომელიც   დაფუძნებულია მუდმივი რეგისტრაციის ცენტრალიზებულ სისტემაზე. საკუთარ ავადმყოფობასა და სიკვდილთანაც კი ინდივიდების დამოკიდებულება ძალაუფლების წარმომადგენელთა მიერ განხორციელებული რეგისტრაციის შედეგად გამოტანილ დასკვნებსა და გადაწყვეტილებებზე გადის. დახურული და სეგმენტირებული სივრცე,  ნებისმიერი გადაადგილებისა და მოძრაობის კონტროლი, ლოკალიზებული ინდივიდები, ამგვარ სიტუაციაში ძალაუფლება მოქმედებს დაუნაწევრებელი, უცვლელი იერარქიული სისტემის მიხედვით, ყველაფერი ეს კი წარმოადგენს დისციპლინარული მექანიზმის კომპაქტურ მოდელს. შავ ჭირს ხვდებიან და უპირისპირდებიან წესრიგით, ფუკოს თანახმად სწორედ შავმა ჭირმა წარმოქმნა დისციპლინარული სქემები, ძალაუფლების ინტენსიფიკაცია და ზედამხედველობის სიღრმისეული სტრუქტურები. შავი ჭირით დასნეულებული ადამიანის სახლში დატუსაღება და მისი ტოტალური კონტროლი რადიკალურად განსხვავდება კეთროვანისადმი ხელისუფლების დამოკიდებულებისაგან. კეთროვანთა საზოგადოებიდან განდევნა წარმოადგენს სუფთა საზოგადოებაზე, ხოლო  პირველი დისციპლინარულ საზოგადოებაზე პოლიტიკურ ოცნებას.  ძალაუფლების განხორციელების მექანიზმსა და დისციპლინარული საზოგადოების მეორე მოდელს წარმოადგენს  ინგლისელი უტილიტარისტი მოაზროვნისა და იურისტის, იერემია ბენთამის მიერ შემუშავებული იდეალური პანოპტიკური ციხე, რომელიც ფუკომ ძალაუფლებრივი ტექნიკების ანალიზისათვის გამოიყენა. პანოპტიკუმი წარმოადგენს რკალისებური ფორმის, საკნებად დიფერენცირებულ  შენობას, რომლის ცენტრშიც ამ დილეგებში დატუსაღებული ადამიანების მაკონტროლებელი კოშკურა დგას.  ამ არქიტექტურული კომპოზიციის თავისებურება არის ის, რომ პატიმარი კოშკურიდან სრულიად ხილული და გაშიშვლებულია, ხოლო საკუთრივ პატიმარმა შენობის არქიტექტურული თავისებურების გამო, არასდროს იცის კონკრეტულად როდის აკვირდებიან მას, რადგან მისთვის კოშკურის ვირტუალური ბინადარი უჩინარი და მიუწვდომელია. პატიმარი ყოველთვის არის ინფორმაციის ობიექტი და არა კომუნიკაციის სუბიექტი. ფუკოს თანახმად პანოპტიკუმის პრინციპი კლასიკური დილეგებისაგან რადიკალურად განსხვავებულია. ტრადიციულ საპყრობილეში პატიმარი კონტროლდებოდა აბსოლუტური წყვდიადითა და უხილავობით, ხოლო პანოპტიკუმის მკვეთრი სინათლე და მეთვალყურის მზერა უკეთ ატყვევებს და ბოჭავს იზოლირებულ პატიმარს. გავიხსენოთ გოფმანის მიერ აღწერილი პაციენტების მდგომარეობა, როდესაც მათ სამედიცინო პერსონალის მიერ კონტროლისა და სადამსჯელო ოპერაციების, მორალური აღზრდის  შედეგად უყალიბდებათ თვითკონტროლის უნარი და ქცევის სტერეოტიპული მოდელი. გოფმანის დაკვირვების თანახმად პაციენტს მუდმივი შთაგონებისა და ზედამხედველობის ძალით საკუთარ თავზე შეშლილის წარმოდგენა ექმნებათ, ამ შემთხვევაში კი ჩვენ საქმე გვაქვს სტიგმატიზაციის ორმხრივ პროცესთან, კვდება ძველი „მე“ და იქმნება ახალი იდენტობა. (ამ ყველაფრის შესანიშნავ ილუსტრაციას წარმოადგენს მილოშ ფორმანის ფილმი, „ვიღაცამ გუგულის ბუდეს გადაუფრინა“).  პანოპტიკუმის ტუსაღებსაც  ქცევისა და მორალური თვითკონტროლის უნარი უყალიბდებათ. კონტროლისა და ზედამხედველობის შიშით (რომელიც შეიძლება არც ხორციელდებოდეს) ისინი ბოჭავენ საკუთარ ემოციებსა და ქცევებს და ამით თავადვე არიან ძალაუფლებრივი მექანიზმის თვითგანმახორციელებლები. „პანოპტიკუმი სასწაულმოქმედი მანქანაა, რომელიც როგორც არ უნდა გამოიყენო, ძალაუფლების ერთგვაროვან ზემოქმედებას აწარმოებს“. რეალური მორჩილება მექანიკურად იქმნება წარმოსახული და ფიქციური ურთიერთობიდან.

პანოპტიკუმი არის ერთგვარი ძალაუფლების ლაბორატორია და პოლიტიკური ტექნოლოგიის ფორმა , რომელიც ამცირებს ძალაუფლების წარმომადგენელთა რაოდენობას  და ამავდროულად ზრდის მისი ზემოქმედების ქვეშ მყოფ ადამიანთა რიცხვს. პანოპტიკური მოდელი წარმოადგენს დისციპლინარული პროგრამისა და ძალაუფლების განხორციელების რაციონალურ ტექნიკას,  განსხვავებით შავი ჭირით დაავადებული ქალაქის მაკონტროლირებელი მექანიზმისაგან, რომელიც წარმოადგენს ძალადობაზე დაფუძნებულ დისციპლინარულ მოდელს, ისევე როგორც გოფმანისეული ტოტალური ინსტიტუციები, კერძოდ კი ფსიქიატრიული დაწესებულებები. საბოლოოდ მივიღეთ დისციპლინის ორი განსხვავებული ფორმა. 1) დისციპლინა იზოლაციისა და მკაცრი შიდა განაწესის სახით, რომელსაც შეიძლება ვუწოდოთ დისციპლინა-ბლოკადა და 2) დისციპლინა-მექანიზმი, რომელიც ძალუფლების ეკონომიასა და ეფექტურობას უზრუნველყოფს და ვრცელდება საზოგადოების მთელ სხეულზე.